του Παναγιώτη Κουργιώτη*
Ότι κάτι αλλάζει στην Αίγυπτο είναι γεγονός. Ωστόσο μέχρι και την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές παραμένει άγνωστο το πώς θα συντελεστεί η αναμενόμενη μεταβολή στο πολιτικό σύστημα της χώρας. Για το καθεστώς, η συμμετοχή του στην διαδικασία της δημοκρατικής μετάβασης, στα πρότυπα της φρανκικής Ισπανίας, αποτελεί τον τελευταίο ρόλο που μπορεί να παίξει μέσα στο ραγδαία μεταβαλλόμενο πλαίσιο. Παράλληλα οι ΗΠΑ, όπως και το Ισραήλ, αντιλαμβάνονται την ομαλή κι ελεγχόμενη μεταρρύθμιση του αιγυπτιακού πολιτικού συστήματος ως μια αναγκαία ασφαλιστική δικλείδα μπροστά στο ενδεχόμενο να εκμεταλλευτούν το παρατεταμένο κενό εξουσίας ‘‘εξτρεμιστικά στοιχεία’’. Και όταν βέβαια αναφέρονται σε τέτοια στοιχεία, εννοούν τους Αδελφούς Μουσουλμάνους. Παρ’ όλα αυτά Ισραηλινοί αξιωματούχοι (μεταξύ αυτών και ο πρώην πρέσβης του Ισραήλ στο Κάιρο) δεν κρύβουν τις ανησυχίες τους, ότι ακόμα και αν το καθεστώς παραμείνει στην θέση του και καταφέρει να ελέγξει την διαδικασία εκδημοκρατισμού μέχρι και την διεξαγωγή ελεύθερων εκλογών, οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι θα αποσπάσουν ένα πολύ μεγάλο μέρος των ψήφων. Οι φόβοι αυτοί βέβαια σχετίζονται με μια ενδεχόμενη διαταραχή των στρατηγικών συμφερόντων του Ισραήλ, όπως αυτά προκύπτουν από την διατήρηση της ειδικής σχέσης μεταξύ των δύο χωρών τις τελευταίες δεκαετίες: κατάργηση της συνθήκης ειρήνης του Camp David (1979) και επαναστρατικοποίηση του Σινά, διακοπή της παροχής φυσικού αερίου στο Ισραήλ, απρόσκοπτη πολιτική, οικονομική και στρατιωτική υποστήριξη στην εξουσία της Χαμάς στην Γάζα, η οποία προήλθε από τις τάξεις των αντίστοιχων Αδελφών Μουσουλμάνων στα παλαιστινιακά εδάφη το 1987.
Από την άλλη και οι ΗΠΑ, αλλά και οι Ευρωπαίοι εταίροι της Αιγύπτου στα περιφερειακά σχήματα της λεγόμενης ευρωμεσογειακής συνεργασίας, βλέπουν μια ενδεχόμενη εκλογική νίκη των Αδελφών Μουσουλμάνων ως παράγοντα αποσταθεροποίησης στην ευρύτερη περιοχή. Από τις μέχρι τώρα εκτιμήσεις, είναι έντονη η πεποίθηση, ότι αν επαναληφθεί στην Αίγυπτο το δημοκρατικό πείραμα της Παλαιστίνης, που οδήγησε την Χαμάς στον κυβερνητικό θώκο το 2006, θα αναλάβουν την εξουσία οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι. Ακολούθως εγείρονται ανησυχίες στον δυτικό κόσμο αναφορικά με το μέλλον των χριστιανών της Αιγύπτου, την εφαρμογή του Ισλαμικού Νόμου, την αναθεώρηση της εξωτερικής πολιτικής κλπ. Οι ανησυχίες της Δύσης δεν πρέπει να ειδωθούν ξεχωριστά από το ισλαμοφοβικό κλίμα της εποχής. Και ο ‘‘φόβος των Ισλαμιστών’’ ουσιαστικά αποτέλεσε (κυρίως από την δεκαετία ’90 και όπως αποδεικνύεται μέχρι τις μέρες μας) το καλύτερο επιχείρημα καθεστώτων σαν το αλγερινό, το τυνησιακό και το αιγυπτιακό για την εξασφάλιση της έξωθεν συναίνεσης στην διαιώνιση της εξουσίας τους.
Όμως γιατί πρέπει η δημοκρατία νομοτελειακά να οδηγήσει σε νίκη του Ισλαμισμού; Μέχρι στιγμής τα διεθνή ΜΜΕ αναφέρονται ακατάπαυστα στην ικανότητα των Αδελφών Μουσουλμάνων να κινητοποιήσουν τον περισσότερο κόσμο στις διαδηλώσεις των αιγυπτιακών πόλεων, ωστόσο μιλάμε για μεγέθη τα οποία δεν μπορούν να μετρηθούν με ασφάλεια. Η Μουσουλμανική Αδελφότητα παραμένει εκτός νόμου εδώ και δεκαετίες, ενώ δεν υπάρχουν επίσημα στατιστικά στοιχεία για τον ακριβή αριθμό των οργανωμένων μελών της. Επιπλέον ποιοί είναι όλοι αυτοί οι οπαδοί των Αδελφών και οι ενδεχόμενοι ψηφοφόροι τους; Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ούτε καν ενδεικτικά στον βαθμό που δεν έχει διεξαχθεί ακόμα κάποια έρευνα πρόθεσης ψήφου, που θα συμπεριλάμβανε και την – de facto νόμιμη πλέον – Μουσουλμανική Αδελφότητα. Αρκεί να λάβουμε υπόψη τα άτομα που απολάμβαναν τις κοινωνικές υπηρεσίες των Αδελφών τα τελευταία χρόνια για να εξάγουμε κάποιο συμπέρασμα;
Ένα άλλο καίριο ερώτημα είναι: ποιοί είναι οι ‘‘Ισλαμιστές’’ αυτοί και γιατί συνιστούν απειλή; Πρέπει να σχετίζονται με τις τρομοκρατικές επιθέσεις εις βάρος ξένων τουριστών και χριστιανών; Γιατί όλοι να πιστεύουν, ότι η Αίγυπτος θα μετατραπεί σε ‘‘νέο Ιράν’’; Πώς γίνεται να σχετίζονται οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι με το σιιτικό κλήρο της εποχής του Χομεϊνί; Επειδή ακριβώς τίθενται ζητήματα φυσιογνωμίας, που αναπόφευκτα εντάσσονται στον κυκεώνα των δυτικών συγχύσεων αναφορικά με ένα φαινόμενο πολύ ευρύτερο της αιγυπτιακής περίπτωσης, αυτό του ‘‘Πολιτικού Ισλάμ’’, πρέπει να σταθούμε στους Αδελφούς Μουσουλμάνους ως μια δύναμη που ακολούθησε την δική της ιστορική πορεία μέσα σε ένα πολιτικό πλαίσιο, που δεν ήταν σταθερό αλλά γνώρισε μεταβολές, όπως φαίνεται να συμβαίνει και σήμερα.
Οι Αδελφοί αποτέλεσαν μία νόμιμη οργάνωση κατά την περίοδο 1928 – 1954, με την εξαίρεση της διετίας 1948 – 1950. Ιδρύθηκαν υπό τον Χάσαν αλ Μπάνα, έναν νεαρό δάσκαλο αραβικής γλώσσας, στην Ισμαηλίγια το 1928. Η Ισμαηλίγια ήταν ουσιαστικά μια πόλη – δημιούργημα των Γάλλων που δραστηριοποιούνταν στην κατασκευή της διώρυγας του Σουέζ κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα. Έκτοτε το ευρωπαϊκό στοιχείο στην πόλη υπήρξε έντονο, ενώ προστέθηκαν σε αυτήν μετά το 1882 Βρετανοί αξιωματικοί και στρατιώτες, που φρουρούσαν το κανάλι, καθώς και μέλη των οικογενειών τους. Η στρατηγική θέση του λιμανιού για την λειτουργία της διώρυγας, η ζήτηση άφθονων εργατικών χεριών, καθώς και οι ανάγκες εξυπηρέτησης του αυξανόμενου αριθμού των ξένων σταδιακά οδήγησαν στην δημιουργία ενός ντόπιου προλεταριάτου των φελάχων, που είχαν μεταναστεύσει από τα γύρω χωριά. Επομένως την εποχή που ο Χάσαν αλ Μπάνα διορίστηκε στην Ισμαηλίγια η αντίθεση μεταξύ Ευρωπαίου και Άραβα ήταν ήδη καλά εδραιωμένη σε ένα ταξικό – κοινωνικό επίπεδο, ενώ εντός του πολιτικού λόγου των Αδελφών έμελλε να αποκτήσει και θρησκευτικό-πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Αρχικά οι εκκλήσεις της οργάνωσης επικεντρώνονταν στο να περιοριστούν οι δραστηριότητες των χριστιανικών ιεραποστολών, να κλείσουν οι οίκοι ανοχής, να απαγορευθεί η πώληση αλκοόλ, η λειτουργία των κινηματογράφων καθώς και άλλα παρεμφερή αιτήματα όχι υψηλής πολιτικής σημασίας, που σχετίζονταν κυρίως με τις δυτικές επιρροές στην αιγυπτιακή κοινωνία τις τελευταίες δεκαετίες. Γρήγορα όμως οι Αδελφοί άρχισαν να έχουν λόγο και για άλλα ζητήματα, κοινωνικά και εθνικά.
Ο Μπάνα θωρείται πατέρας του Ισλαμισμού, επειδή ακριβώς ανέπτυξε τόσο κατά την κατήχηση των νέων μελών, όσο και στα συνέδρια της οργάνωσης την θεωρία του ‘‘πλήρους Ισλάμ’’, βάσει της οποίας το Ισλάμ δεν είναι απλώς μια θρησκεία, αλλά ένα πλήρες σύστημα, το οποίο είναι σε θέση να ρυθμίσει όλα τα ζητήματα του δημόσιου βίου (εκπαίδευση, εξωτερική πολιτική, διακυβέρνηση, οικονομία κ.α.). Ο Μπάνα καλούσε τόσο την κοινωνία, όσο και τους κυβερνώντες να επιστρέψουν σε αυτό το ‘‘αληθινό Ισλάμ’’, που υποτίθεται πως υπήρχε την εποχή του ισλαμικού μεγαλείου, ωστόσο λησμονήθηκε με το πέρασμα των αιώνων με αποτέλεσμα την παρακμή της Ούμμα. Μόνο έτσι θα επιτυγχανόταν η πολυπόθητη μεταρρύθμιση. Η έννοια της μεταρρύθμισης επιβίωσε στην γλώσσα των Αδελφών Μουσουλμάνων μέχρι σήμερα, αποκτώντας όμως ένα πιο σαφές περιεχόμενο, αφού πλέον ταυτίζεται με το αίτημα της πολιτικής μεταρρύθμισης, η οποία βέβαια εντέχνως παρουσιάζεται ως υπόθεση ισλαμική! Εξ’ ου και το σύγχρονο σύνθημα των Αδελφών: αλ Ισλάμ χούα αλ χάλ ( το Ισλάμ είναι η λύση). Ουσιαστικά ο Μπάνα με την θεωρία του ‘‘πλήρους Ισλάμ’’, ακόμα και αν φάνταζε αναχρονιστικός, εντούτοις απαντούσε σε μοντέρνα ζητήματα, που απασχολούσαν την κοινωνία του καιρού του. Η Αδελφότητα ενσάρκωνε το μέσο εκείνο για την υλοποίηση του προγράμματος αυτού. Όμως το ίδιο το γεγονός της δημιουργίας μιας τέτοιας οργάνωσης κατά το πέρασμα στην δεκαετία του ’30 ήταν ένα σημείο των καιρών. Ήταν ένα ακόμα προϊόν του εκσυγχρονισμού της πολιτικής ζωής σε μια τυπικά ανεξάρτητη κοινοβουλευτική μοναρχία, που συνέχιζε να βρίσκεται υπό την επιρροή των Βρετανών. Οι Αδελφοί ακόμα και αν δεν ήταν οι ίδιοι κόμμα, ουσιαστικά αλληλεπιδρούσαν, παράλληλα και με την αύξηση της δύναμής τους, με το πρώτο κόμμα των Αιγυπτίων, το Ουάφντ, με το Παλάτι και τα μεταγενέστερα φιλομοναρχικά κόμματα, καθώς και με τις παλαιότερες μη πολιτικές, ισλαμικές οργανώσεις, που ασχολούνταν με αγαθοεργίες. Παράλληλα συμμετείχαν και αυτοί στο πολιτικό παιχνίδι της προπαγάνδας και της χειραγώγησης τμημάτων της κοινωνίας: είχαν συγκροτήσει τα δικά τους σωματεία μεταξύ των εργατών, που είχαν εν τω μεταξύ συσσωρευτεί στα μεγάλα αστικά κέντρα για τις παραγωγικές ανάγκες της υποστήριξης της πολεμικής προσπάθειας των Συμμάχων κατά τον Β’ Παγκόσμιο, ενώ έλεγχαν και τα αντίστοιχα φοιτητικά σωματεία. Τέλος και οι Αδελφοί, όπως και τα άλλα αστικά κόμματα της περιόδου, φαίνεται πως επηρεάστηκαν από τις πρακτικές των μεσοπολεμικών, φασιστικών κυβερνήσεων της Ευρώπης, αφού είχαν ιδρύσει τις δικές τους νεολαιίστικες οργανώσεις με τις παρελάσεις των μελών τους, τη συγκεκριμένη ενδυμασία, τη χρήση λαβάρων.
Το πρόγραμμα της ισλαμικής μεταρρύθμισης προαπαιτούσε την λεγόμενη ‘‘ισλαμική δράση’’, εντός της οποίας παρουσιάζονταν ως έννοιες αδιαχώριστες η μία από την άλλη, τόσο η πολιτική, όσο και η κοινωνική δράση της Αδελφότητας. Υπό τις τότε ιστορικές συνθήκες η ‘‘ισλαμική δράση’’ περιλάμβανε βεβαίως τον αντιβρετανικό αγώνα. Η διεξαγωγή εράνων για την χρηματοδότηση των Παλαιστινίων κατά την αντιβρετανική εξέγερση του 1936 – 39, η συμμετοχή με σώμα εθελοντών στο πλευρό των αιγυπτιακών δυνάμεων κατά τον πρώτο αραβοϊσραηλινό πόλεμο το 1948 και το αντάρτικο εναντίον των Βρετανών στο Σουέζ από τα τέλη του 1951 έως τις αρχές του 1952, όλα αυτά πρέπει να γίνονται αντιληπτά ως επεισόδια της ευρύτερης τάσης της πρώιμης αποαποικιοποίησης. Μεταφερόμενοι στο σήμερα, βλέπουμε ότι οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι, όντας στην παράνομη αντιπολίτευση, προσπάθησαν να καρπωθούν τα πολιτικά κέρδη των μαζικών διαδηλώσεων κατά του πολέμου στην Γάζα (τέλη 2008 – αρχές 2009). Η συγκυρία υπήρξε κρίσιμη. Όχι τόσο η κινητοποίηση υπό το Ισλάμ, αλλά ο αντιιμπεριαλισμός και η προώθηση της εθνικής υπόθεσης των Αράβων, επέτρεψαν στους Αδελφούς να εκμεταλλευτούν το αντισιωνιστικό μένος για να ασκήσουν άμεση κριτική στο φιλοαμερικανικό καθεστώς Μουμπάρακ, το οποίο παρουσιαζόταν ακόμα πιο αυταρχικό και αντιδημοκρατικό, επειδή ακριβώς υπονόμευε την υπόληψη της Αιγύπτου στον αραβικό κόσμο, αφού δεν άφηνε τους πολίτες να εκφράσουν τη συμπαράστασή τους στους ‘‘αδελφούς Παλαιστινίους’’.
Η ‘‘ισλαμική δράση’’ αρθρώθηκε βέβαια και μέσω των υπηρεσιών κοινωνικής πρόνοιας. Η πρακτική αυτή φαίνεται, πως αρχικά επηρεάστηκε από τα μοντέλα κοινωνικού έργου των ξένων ιεραποστολών. Η εξάπλωση τέτοιου είδους ιδιωτικών υπηρεσιών πρόνοιας ακολουθούσε την εξάπλωση των παραρτημάτων της Αδελφότητας και δεν ήταν ανεξάρτητη από την ανάγκη της ‘‘ισλαμικής μεταρρύθμισης’’ από τα κάτω. Έτσι διατηρήθηκε στην κοινωνία η συσχέτιση μιας ιδιωτικής κλινικής, ενός ορφανοτροφείου ή ενός σχολείου με το τζαμί της γειτονιάς στα προάστια των πόλεων, τα οποία διόγκωσε η τρομακτική αστυφιλία. Οι υπηρεσίες αυτές λειτουργούν μέχρι σήμερα ως συμπληρώματα της ανεπαρκούς – σε πολλές περιπτώσεις – κρατικής πρόνοιας. Αυτό φαίνεται από το γεγονός, ότι αν και πολιτικά παράνομη, η Αδελφότητα σήμερα διατηρεί τα δικά της κοινωφελή ιδρύματα, τα οποία είναι καταχωρημένα από τις αρχές. Βέβαια το να αποδίδονται όλα τα ιδιωτικά ισλαμικά ιδρύματα τέτοιου είδους στους Αδελφούς Μουσουλμάνους δεν μπορεί να εξακριβωθεί από τα διαθέσιμα στοιχεία. Βάσει στοιχείων του 1991, το 56,8 και το 44,3% των ιδιωτικών κοινωφελών ιδρυμάτων για τις πόλεις της Άνω Αιγύπτου, Μίνια και Ασιούτ αντίστοιχα, είναι ισλαμικά, ενώ για το Κάιρο και την Αλεξάνδρεια τα ποσοστά υπολογίζονται σε 21,8 και 33,3% αντίστοιχα. Επιπλέον μένει να δούμε ποια θα είναι τα ενδεχόμενα εκλογικά οφέλη για την Αδελφότητα από την λειτουργία των υπηρεσιών αυτών. Από συνεντεύξεις των ίδιων των Αδελφών το 2009 προκύπτει, ότι διαθέτουν 22 κλινικές σε όλη την χώρα, καθώς και σχολεία σε κάθε επαρχία, ενώ από τα περίπου 5000 καταχωρημένα, μη κυβερνητικά, κοινωφελή ιδρύματα το 20% ελέγχεται από αυτούς. Όπως ανέφεραν, ενώ τα έξοδα για την γέννηση ενός παιδιού σε μια οποιαδήποτε άλλη ιδιωτική κλινική υπολογίζονται στα 875 δολάρια στις δικές τους χρειάζονται μόλις 175.
Η Αδελφότητα βίωσε την μεγάλη ρήξη που επέφερε στο παραδοσιακό σύστημα εξουσίας η επανάσταση των Ελεύθερων Αξιωματικών το 1952. Το σύστημα από τότε μέχρι και σήμερα παραμένει μονοπολικό, με το στρατό να διαθέτει τα ηνία ως θεματοφύλακας – φρουρός μιας επαναστατικής νομιμότητας. Η Αδελφότητα ενώ αρχικά εξαιρέθηκε από την απαγόρευση όλων των πολιτικών κομμάτων του 1953, στη συνέχεια καταργήθηκε και πολλά μέλη της συνελήφθησαν μετά από μια αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας εναντίον του τότε προέδρου Τζαμάλ αμπντ αλ Νάσερ το 1954, το παρασκήνιο της οποίας παραμένει ομιχλώδες. Ακολούθησαν τα ‘‘πέτρινα χρόνια’’ των φυλακών, μέχρι την αποφυλάκιση της παλιάς φρουράς από το καθεστώς Σαντάτ κατά την δεκαετία ’70. Η Αδελφότητα χωρίς να νομιμοποιηθεί εκ νέου προσπάθησε να συνεχίσει το παραδοσιακό της έργο, που συγκυριακά έχαιρε της καθεστωτικής αρωγής, λόγω του ειδικού ενδιαφέροντος που υπήρχε να χρησιμοποιηθεί ως αντίβαρο στις αριστερές και νασερικές δυνάμεις που έλεγχαν τα πανεπιστήμια. Και βέβαια τα αιγυπτιακά πανεπιστήμια της δεκαετίας ‘70 ως χώροι συγκέντρωσης ανθρώπων κι ακολούθως πολιτικής δραστηριότητας διέφεραν από τα αντίστοιχα του ’40, λόγω της μαζικότερης εισδοχής φοιτητών, μετά την εκπαιδευτική επανάσταση του Αραβικού Σοσιαλισμού. Παράλληλα όμως είχε αλλάξει και το ίδιο το ‘‘ισλαμικό κίνημα’’, αφού οι αποδιοργανωμένοι Αδελφοί Μουσουλμάνοι είχαν χάσει το μονοπώλιο στην χειραγώγηση των πολιτικά ενεργών μουσουλμάνων. Μια νέα γενιά Ισλαμιστών, που είχε εκπαιδευθεί και ανδρωθεί κατά τη διάρκεια του νασερικού καθεστώτος εμφανίστηκε στο προσκήνιο και δρούσε ανεξέλεγκτα από την Αδελφότητα. Ωστόσο η γενιά αυτή οργανώθηκε σε μικρές ομάδες, ασύνδετες μεταξύ τους κι επιρρεπείς στην ένοπλη βία και δεν κατόρθωσε ποτέ να συγκροτήσει κάποιο αντίπαλο δέος για τους Αδελφούς. Οι ακραίοι αυτοί, που ‘‘σκοτώνουν τους συμπατριώτες τους Χριστιανούς’’ και σχετίζονται από τη δεκαετία ’90 κι έπειτα με τα δίκτυα της ‘‘διεθνούς τρομοκρατίας’’ ασχέτως του πόσο αποτελούν μια πραγματική απειλή ή όχι, θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν δυνητικά από τη σημερινή Αδελφότητα για να διασκεδαστούν οι φοβίες της Δύσης και να εκβιαστεί η συναίνεσή της σε μια ισλαμική κυβέρνηση – φραγμό για τα ‘‘επικίνδυνα στοιχεία’’, κατά τον ίδιο τρόπο, που ο Μουμπάρακ χρησιμοποίησε και συνεχίζει να χρησιμοποιεί το φόβητρο των Αδελφών.
*ο Παναγιώτης Κουργιώτης είναι υποψήφιος διδάκτορας Πολιτικών Επιστημών
